ژئوتوریسم (به انگلیسی: Geotourism)، یا گردشگری زمین‌شناسی، یکی از رشته‌های گردشگری وابسته به طبیعت یا طبیعت‌گردی است که به معرفی پدیده‌های زمین شناسی به گردشگران با حفظ هویت مکانی آنها می‌پردازد. ژئوتوریسم از علوم مختلف زمین‌شناسی کمک می‌گیرد و علاقمندان به طبیعت و پدیده‌های زمین‌شناسی را برای بازدید از جاذبه‌های زیبای زمین دعوت می‌کند. ژئوتوریسم امروزه مخاطبان وسیعی پیدا کرده‌است.
مخاطبان ژئوتوریسم نه تنها متخصصان و کارشناسان زمین شناسی، بلکه گردشگران عادی و علاقمندان طبیعت هستند. در جریان فعالیت‌های ژئوتوریسمی، بازدیدکنندگان ضمن بازدید از پدیده‌های زیبا و ویژه زمین شناسی، با مبانی پیدایش آنها آشنا شده اهمیت وجودی آنها را درمی‌یابند.
تاریخچه
گردشگران در ژئوپارک جزیره قشممطالعه در مورد ژئوتوریسم برای نخستین بار در سطح ملی و در مقیاس بزرگ بوسیله اتحادیه صنعت مسافرت و سفر جغرافیای ملی آمریکا صورت گرفته که در آن به پایداری محیط و توسعه همه جانبه پرداخته شده و حتی به مسائل فرهنگی نیز اهمیت داده شده‌است. موضوع گردشگری و حفظ میراث زمین رسما از زمانی مطرح شد که یونسکو با معرفی یک عنوان جدید در علوم زمین تحت عنوان ژئوپارک از سازمان‌ها و مراکز زمین‌شناسی کشورهای مختلف دعوت به همکاری در این زمینه نموده‌است.
تعاریف
ژئوتوریسم نوعی توریسم فرهنگی – زیست محیطی است که در مناطقی که دارای یادمان‌ها و آثار خاص زمین‌شناسی است، با جاذبه‌های خود می‌تواند در گستره جهانی شدن، با ایجاد رابطه‌ای پویا و خلاق بین طبیعت و فرهنگ یک منطقه با گردشگران، جریان‌های جدیدی را در آینده برای توریسم جهانی، صلح و توسعه پایدار فراهم نماید.
به تعریفی دیگر، ژئوتوریسم یعنی توریسمی که هویت جغرافیایی یک مکان را حفظ می‌کند، یا آن را بهتر می‌کند و این نه تنها محیط زیست را شامل می‌شود، بلکه میراث فرهنگ و زیباشناسی مکان و از همه مهمتر رفاه بیشتر اهالی محلی را در بر می‌گیرد.
جاناتان تورتلات، متخصص و کارشناس ژئوتوریسم در مجله نشنال جئوگرافیک واژه ژئوتوریسم را بدین طریق تعریف کرده‌است، توریسمی که هویت جغرافیایی یک مکان را حفظ می‌کند و یا آن را بهتر و یا ارتقاء می‌دهد.
تعریفی دیگر می‌گوید: علم بررسی و بهره‌گیری از شکل‌های ناشی از فرآیندهای بیرونی در جهت توسعه گردشگری است و این فرآیند باعث به وجود آمدن شکل‌های مختلف خشکی‌ها با چشم‌اندازهای گوناگون می‌شود که شرایط زیستی و اب و هوایی سبب دگرگونی محیط‌های مختلف شده و در هر منطقه با ویژگی اقلیمی متفاوت شرایط گوناگونی را پدید می‌آورد.
گردشگری از عوامل اصلی توسعه پایدار در سطوح اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی است. ژئوتوریسم زیر مجموعه توریسم پایدار بوده و هدف آن حفظ منابع گردشگری در مقاصد است. یعنی هدایت گردشگران به نحوی که محل مورد بازدید برای نسل‌های آینده هم همان‌طور باقی مانده و قابل استفاده باشد.
ژئوتوریسم زیر مجموعه توسعه پایدار
گردشگران در تپه‌های بیابانی منطقه مرنجاب کاشانتوسعه پایدار بر سه اصل پایداری بوم شناختی، پایداری اجتماعی – فرهنگی و پایداری اقتصادی است. پایداری بوم شناختی تضمین کننده آن است که توسعه با حفظ فرایندهای اساسی زیست محیطی، تنوع و گونه‌های زیستی سازگار باشد. پایداری اجتماعی – فرهنگی تضمین می‌کند که توسعه با فرهنگ و ارزش‌های مردمی که متأثر از آن هستند، سازگار بوده و هویت جامعه را حفظ کند و پایداری اقتصادی تضمین می‌کند که توسعه واجد کارآیی اقتصادی بوده و منابع به ترتیبی اداره بشوند که بتوانند پشتیبان نسل‌های آینده باشد.
گردشگری از عوامل اصلی توسعه پایدار در سطوح اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی است. ژئوتوریسم زیر مجموعه توریسم پایدار بوده و هدف آن حفظ منابع گردشگری در مقاصد است. یعنی هدایت گردشگران به نحوی که محل مورد بازدید برای نسل‌های آینده هم همان‌طور باقی مانده و قابل استفاده باشد.
ژئوتوریسم این امکان را برای محققان و بهره‌برداران به وجود آورده‌است که بتوانند محیط را بهتر و کیفیت بازدید را ارتقاء دهند، بطوری که دخالت انسان در زمین منجر به نشان دادن برجستگی ویژه و تازه‌ای از طبیعت گردد.
عوامل پیدایش پدیده‌های ژئوتوریسم
در ژئوتوریسم، طبیعت دائم توسط فرسایش آبی و بادی در حال تنوع و دگرگونی است. این دگرگونی توسط خود عوامل فرسایش شکل می‌گیرد نه انسان، مهمترین عوامل پیدایش رخنمون‌ها، اشکال و جلوه‌های زمین که موجب جلب گردشگران علاقه‌مندان به پدیده‌های طبیعی می‌گردد، عبارتند از:
فرسایش‌ها
آتشفشان‌ها
چین‌خوردگی‌ها و گسله‌ها
گنبدها و بلورهای نمکی
تپه‌های مرجانی
فرسایش مهمترین عامل ایجاد و شکل گیری پدیده‌های زمین شناسی، محسوب می‌شود. فرسایش آبی و بادی، تغییر درجه حرارت و تبلور کانی‌ها از عمده‌ترین محرک‌های عمل فرسایش در سطح زمین است. بارش برق و باران، رگبارهای فصلی، امواج دریا، پیشروی و پسروی آب دریاها، تغییر مسیر رودخانه‌ها، جریان سیلاب‌ها، نفوذ آب در لایه‌های زمین و انحلال سنگ‌ها و رسوبات آهکی سیلتی، مارنی و ماسه سنگی و شکل گیری غارها و حفره‌ها و دریاچه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی، نفوذ آب در سنگ‌ها، انجماد و تخریب آنها از جمله عواملی است که چهره طبیعت را دائم تغییر داده و رخنمون‌ها و جلوه‌های رنگارنگ کانی‌ها لایه‌های مختلف زمین را بیشتر نمایان می‌سازد.
ژئوتوریسم در ایران
ایران با طبیعت گسترده و بی‌نظیر، اقلیم متنوع و ویژگی‌های زمین‌شناسی گوناگون و تنوع زیست محیطی – فرهنگی با هویت ویژه می‌تواند از پدیده‌های جغرافیایی (ژئوتوپ‌ها) در سراسر کشور مانند غارها، تنگه‌ها، دره‌ها، مناطق فسیلی، دره‌های نشستی، شکاف‌های بزرگ زمین شناسی، سازندهای زمین شناختی، گل‌فشان‌ها، زمین‌های کارستیک، انواع کانی‌ها، هرم‌های ماسه‌ای، سواحل صخره‌ای – سنگی، معادن باستانی، کلوت‌ها و غیره بعنوان میراث‌های زمین شناختی در قالب ژئوپارک‌های متعدد به عنوان ابزاری کار ساز در راستای توسعه توریسم مورد استفاده قرار دهد.
